Bộ phim Kim Ji Young 1982 của đạo diễn Kim Bo-Young một lần nữa nhấn mạnh vào phong trào nữ quyền mà khắp nơi đang hưởng ứng như một phong trào mới đề cao tình bình đẳng giới trong xã hội hiện đại.
Từ đầu năm 2019 đến giờ nữ quyền và phim ảnh có thể xem như đôi bạn cùng tiến với nhau. Tuy nhiên, cá nhân mình thấy cách khắc họa vẫn còn một chiều và đi theo làn sóng feminism đầu tiên: khẳng định đàn ông làm gì thì phụ nữ cũng có thể làm thế nấy. Bằng chứng là khi nói về nữ quyền trên phim ảnh.
Khán giả đại chúng chắc đầu tiên sẽ nghĩ đến các nữ siêu anh hùng của Marvel và DC, sau đó nhớ đến các chị đẹp sát thủ bá đạo trong các phim hành động của Hollywood. Lối khắc họa có phần bắt đầu đi vào lối mòn này có thể gây wow và gây phấn khích ở bề nổi, nhưng những dư âm còn đọng lại sau đó có lẽ là cảm giác khá ngán ngẩm, mệt mỏi khi thấy mọi thứ đều dần rơi vào một khuôn mẫu khác.
Bộ phim Kim Ji Young 1982 được chuyển thể theo quyển tiểu thuyết cùng tên của Cho Nam-joo, ra đời thật đúng lúc để khẳng định rằng chúng ta vẫn có nhiều cách khắc họa người nữ thật empowering, thật đong đầy yêu thương mà vẫn chứng tỏ được sự “bá đạo” của họ, chứ không cần thiết họ phải kick-ass hay tập hợp lại thành một đội quân trong chưa đến một phút phim.
Xoay quanh cuộc sống thường ngày của Kim Ji Young, một nội trợ như bao nội trợ khác trong xã hội nam quyền Seoul, và cách cô đối đầu với chứng trầm cảm sau sinh, bộ phim giao thoa giữa 80% hiện thực và 20% yếu tố hơi fantasy để nói lên những uẩn ức của người phụ nữ trong xã hội hiện đại, một xã hội dồn nén họ vào “vai trò giới” cùng những rập khuôn ngàn đời lặp lại mang tính hành diễn giới.
Bài phân tích này sẽ nói về 2 khái niệm trong bộ phim Hàn Quốc này: 1 là thuyết hành diễn giới (performativity) của Judith Butler và 2 là vai trò giới (gender roles) cũng như tính chủ thể của nhân vật (agency) trong việc chống đối lại những gender roles này, cốt để khẳng định, Kim Ji Young 1982 không nên được hiểu đơn giản là một phim nữ quyền, mà là một phim về người nữ, về trầm cảm và trên hết là về những khái niệm đáng suy ngẫm về giới mà có lẽ ai cũng nên dành thời gian trăn trở.
1. Lý thuyết hành diễn về giới (Judith Butler)
Perfomativity là một khái niệm mà những ai quan tâm đến giới học nên biết. Với Judith Butler, nếu nói giới có thể được trình diễn (performed) tức là nói về việc chúng ta có thể chọn cách khoác lên mình bất cứ lớp vỏ nào để củng cố cho quan điểm về “giới” của chúng ta hay của xã hội, có thể lấy ví dụ là việc cosplay hay drag dressing. Tuy nhiên, nếu nói giới có tính hành diễn (performative), tức chúng ta đang nói về một quá trình.
Lấy ví dụ, nếu có câu nói: “con gái phải đi nhẹ nói khẽ”, thì chúng ta sẽ hiểu là: vì là con gái nên PHẢI đi nhẹ nói khẽ, hay việc đi nhẹ nói khẽ đó đang CỦNG CỐ cho quan điểm xã hội về giới nữ?
Nếu nói về thuyết hành diễn, thì Judith Butler sẽ thiên về ý số 2, tức là việc chúng ta hành xử như thế nào cho đúng với quan điểm về giới của một ai đó đang THIẾT LẬP và TÁI THIẾT LẬP quan điểm về giới của cả xã hội, xây lên thành một dạng thể chế xã hội và văn hóa .Sự thiết lập và tái thiết lập này không chỉ diễn ra trong đời sống (ví dụ cô gái A để tóc dài mặc váy, cô gái B sẽ làm theo và lan ra đến các cô gái C D E hay n ở nhiều xã hội khác) mà còn diễn ra trên các sản phẩm truyền thông: phim ảnh, tạp chí, sách báo.
Dần dần, nó trở thành một phương thức để duy trì cái nhìn của người nam (male gaze) lên người nữ theo thuyết đối ngẫu, mà người nữ chính là chủ thể ở phía bên kia (otherness). Mọi thứ của người nữ đều đi ngược với những đặc tính của người đàn ông.
Nói cách khác, việc lặp lại ngàn đời ngàn kiếp này là thứ đã khiến cho những rập khuôn, định kiến và vai trò giới trở nên “tự nhiên” đến mức “hiển nhiên”, để nếu có sự đi ngược lại thì sẽ trở thành bất bình. Vai trò giới ra đời ở một thời gian không xác định trong cái vòng xoay bất tận của hành diễn giới.
2. Những vai trò giới của nữ giới cùng những ảnh hưởng sâu sắc từ họ
Vai trò giới hiểu cơ bản nhất là cách chúng ta hành xử, ăn nói, thể hiện bản thân theo đúng những gì xã hội mong đợi ở giới tính (sex) của chúng ta. Đó là những lần bà ngoại la bạn là con gái con nứa ăn nói nhỏ nhẹ thôi, hay con gái phải biết phụ mẹ việc nhà nấu cơm. Đó là những lần bạn bị ông chú bên nội kêu là con trai phải mạnh mẽ lên khóc cái gì mà khóc, hay đàn ông con trai bưng có tí xíu vậy thôi cũng thấy nặng hả.
Ở mỗi xã hội khác nhau có thể có những chuẩn mực và vai trò giới khác nhau, song theo thuyết đối ngẫu thì chỉ có thể được chia ra: phái mạnh vs. phái yếu, phái kiếm tiền vs. phái chăm con. Có một câu thành ngữ khắc họa cực kỳ rõ điều này, các bạn có biết là gì không?
“Đàn ông xây nhà, đàn bà xây tổ ấm”, hay “Men make house, women make home”.
Kim Ji Young, sinh năm 1982, cái năm mà hầu như bé gái nào ở Hàn cũng được đặt tên là Kim Ji Young, là một “every woman”, tức một người cũng như nhiều người trong xã hội hiện đại. Ji Young thành vợ hiền với Dae Hyun và là một nàng dâu thảo hết mực chu đáo với mẹ chồng.
Dù chưa sẵn sàng để có con, song đốc thúc từ nhà chồng và xã hội khiến cô phải miễn cưỡng trở thành mẹ sau đám cưới không lâu, kéo theo việc cô từ bỏ công việc PR đang tiến triển của mình. Chịu tác động bởi thế chế xã hội và vai trò giới, Ji Young làm tất cả những gì một người phụ nữ phải làm, ngày qua ngày, và việc đó gần như khiến cô mất đi chính tính chủ thể và giọng nói của mình.
Đúng, tính chủ thể, agency, một khái niệm cực kỳ quan trọng trong điện ảnh. Nhất vật thiếu chính chủ thể là kiểu nhân vật xưa, cũ, không có tiếng nói riêng, không có lựa chọn nào và chỉ đơn giản được đặt vào phim để làm nền hay hơn nữa là để lan truyền một rập khuôn (stereotype) sẵn có.
Ji Young không có agency cho mình và nếu đây không phải là một bộ phim về cô, có lẽ Ji Young sẽ nhạt nhòa như bao bà nội trợ khác. Tuy nhiên, tác giả của tiểu thuyết gốc đã đưa ra một ý tưởng mà mình đánh giá là xuất sắc: sẽ ra sao nếu Ji Young có tính chủ thể và tiếng nói của những người phụ nữ khác?
Lấy nguyên căn là bệnh trầm cảm sau sinh, Cho Nam-joo khắc họa một Ji Young có những hành vi kỳ lạ mỗi khi cô lâm vào trạng thái bất ổn về tâm lý: Ji Young sẽ hành xử như một người khác và nói lên những tâm tư, tình cảm của những người phụ nữ trong đời cô. Ji Young bỗng nhiên trở thành mẹ của mình và chửi thẳng vô mặt “bà sui” (mẹ chồng) vào dịp Tết, hay vô thức trở thành một người bạn đã mất để khuyên răn chồng mình.
Điều thú vị là, những người phụ nữ đó, dường như họ cũng chưa có cơ hội nào để nói ra những lời tận đáy lòng đó, mà nhờ Ji Young, họ đã có thể nói ra những tâm tư thầm kín nhất mà có lẽ chính họ đã trải qua. Mẹ Ji Young nhớ con mình và xót thương cho phận làm dâu, nhưng ngẫm lại, chính bà cũng đã từng là con dâu.
Môt vòng xoáy lẩn quẩn không hồi kết mà người nữ mãi mãi chỉ có đè nén cảm xúc của mình, an phận làm đúng vai trò giới được thiết lập trong phim Kim Ji Young 1982. Song, Kim Ji Young là người đã hy sinh chủ thể của mình, để nói lên chủ thể, tiếng nói của những người khác.
Trong phim, chúng ta có thể thấy tất cả những nhân vật nữ đều chịu tác động bởi vai trò giới và gần như mất đi tính chủ thể (agency), nhưng có 2 người phụ nữ trong đời Ji Young đã cho thấy họ có thể bứt ra khỏi những định kiến và trở thành một dạng cảm hứng cho cô: đó là trưởng phòng Kim và chị ruột.
Trưởng phòng Kim dù tài giỏi đến mấy song mỗi ngày đi làm đều phải đối diện những câu bình phẩm từ những đồng nghiệp nam về việc nếu cô đi làm thì ai sẽ chăm con thật tốt ở nhà. Họ mặc định vai trò giới của cô là “nuôi dưỡng”.
Cay nghiệt hơn, họ còn nói rằng “giỏi như cô Kim lẽ ra nên sinh ra là đàn ông”, cho thấy một sự xem thường phụ nữ cũng như một mặc định vai trò giới khác dành cho người nam: giỏi đi làm, giỏi kiếm tiền. Song, tới cuối phim, trưởng phòng Kim vẫn là một người phụ nữ thành đạt, làm được điều mình muốn và không bị áp chế để trở về thành mẫu hình phụ nữ nhạt nhòa, mất đi tính chủ thể.
Tương tự trong phim Kim Ji Young 1982, chị hai Eun Young của Ji Young, với tạo hình có hơi hướm tomboy, cũng là một nhân vật vô cùng thú vị. Nếu trưởng phòng Kim mở ra bức tranh về định kiến của đàn ông dành nữ giới nơi công sở, thì cô chị này mở ra bức tranh gia đình nơi phụ nữ định kiến phụ nữ. Eun-Young liên tục bị những bà dì nhắc nhở về chuyện ăn nói nhỏ nhẹ, phụ giúp việc nhà và hỏi chuyện lấy chồng.
Chống lại tất cả những vai trò giới được áp đặt, Eun-Young trở thành một giáo viên, không lập gia đình, để tóc ngắn còn hành xử ăn nói có phần thô bạo. Song, Eun-Young vẫn là người đã đi làm để nuôi gia đình, nuôi bản thân mình. Có lẽ do là con cả, nên dù là nữ, Eun-Young đã tự đặt vai trò giới của nam lên bản thân mình để không phải trở thành một người được coi là “gánh nặng” trong xã hội trọng nam khinh nữ.
Sự độc lập và giỏi giang nhưng vẫn chăm lo được cho gia đình của trưởng phòng Kim, kèm với sự mạnh mẽ, kiên cường bất chấp mọi lời ra tiếng vào của Eun Young đã dần hình thành nơi Ji Young một bản năng quật cường, một tính chủ thể sẵn sàng bùng nổ bất cứ lúc nào.
Đến cuối phim Kim Ji Young 1982, chính tình yêu chân thành của chồng mình và mẹ mình, mà Ji Young đã chính thức tìm ra tiếng nói bên trong của bản thân. Đó là sức mạnh của sự thấu hiểu, sự cảm thông và niềm tin dành cho người phụ nữ trong một xã hội đầy định kiến, để cuối cùng lật lại vấn đề, rằng đàn ông hay đàn bà, tất cả đều có thể cùng nhau xây nhà và xây tổ ấm.
Có thể nói rằng đây là một bộ phim tuyệt vời không chỉ riêng về Kim Ji Young, mà về trưởng phòng Kim, về Eun-Young, về mẹ Mi-Sook hay về tất cả những người phụ nữ đi ngược lại các rập khuôn về vai trò giới. Tất cả để tôn lên những phẩm hạnh của người phụ nữ nhưng cũng không khiến họ tách ra khỏi yếu tố gia đình hay “phản nam giới”. Họ là phụ nữ, và họ không cần phải chứng minh bằng việc “đá đít”. Họ chỉ cần yêu thương bản thân mình, vậy là đủ.
Discussion about this post